მარი ნიუტონ როთბარდი

მარი როთბარდი დაიბადა 1926 წლის 2 მარტს ებრაელების ოჯახში. მამა პოლონეთიდან ემიგრირებული, ხოლო დედა რუსეთიდან. „მე კომუნისტურ გარემოცვაში აღვიზარდე“ - ამბობს იგი. როთბარდი თავიდანვე გამოირჩეოდა სტუდენტებს შორის მისი ბრწყინვალე გონებით. მან წარმატებით დაამთავრა კოლუმბიის უნივერსიტეტი, მათემატიკისა და ეკონომიკის სპეციალიზაციით. სტუდენტობის პერიოდში მას არ ჰქონია შეხება ავსტრიულ სკოლათან და ლუდვიგ ფონ მიზესიც მხოლოდ სახელს წარმოადგენდა მისთვის. ფასების თეორიის კურსის გავლის შემდეგ, მან ჩამოაყალიბა არგუმენტები ფასებისა და ქირის კონტროლის წინააღმდეგ და გააცნო ჯორჯ სტიგლერსა და მილტონ ფრიდმანს.

“Foundation of Economic Education” - ის ჯგუფის წვევის შემდეგ, მას მაშინვე იტაცებს თავისუფალი ბაზრის იდეა და ჩაურევლობის ეკონომიკა (laissez-faire economics). ამის შემდეგ იგი ხდება აქტიური სტუმარი მიზესის სემინარებისა ნიუ იორკის უნივერსიტეტში და ექცევა წიგნ „human action”-ის გავლენის ქვეშ. ამავე პერიოდში ის ამთავრებს კოლუმბიის უნივერსიტეტს და როგორც Ph.D. ჯოზეფ დორფმანის დახმარებით 1956 წელს იგი აქვეყნებს ნაშრომს: „1819 წლის პანიკა“.   

1963 წელს როთბარდი აქვეყნებს წიგნს „ამერიკის დიდი დეპრესია“ და  დაწვრილებით აღწერს ბიზნეს ციკლს და მთავრობის ქმედებების გავლენას ბაზარზე. მან ამ წიგნით, როგორც ავსტრიული სკოლის წარმომადგენელმა, სხვა ეკონომიკურ მიმდევრობებს შორის ერთადერთმა ახსნა დაწვრილებით თუ რამ გამოიწვია 1929 წლის დიდი დეპრესია და რა უნდა ყოფილიყო აშშ-ის შესაბამისი ანტიკრიზისული პოლიტიკა. წიგნში განხილულია 1920-იანი წლების პერიოდი და ნაჩვენებია თუ როგორ გამოიწვია არასწორმა მონეტარულმა პოლიტიკამ ბაზრის გაბერილი ბუმი და შემდეგ კრახი. მისი თქმით „უნდა გვეშინოდეს არა რეცესიის, არამედ ბუმის“, რადგან რაც უფრო დიდია ბუმი, მით უფრო დიდი დეპრესია მოყვება მას. ის აკრიტიკებს ერთ-ერთ ყველაზე დიდ მონოპოლიას, 1913 წელს შექმნილ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას და თვლის, რომ ფულზე მონოპოლია დამღუპველია ქვეყნის ეკონომიკისთვის. იგი ამაცე დროს ემხრობა ოქროს სტანდარტს და 100%-იან საბანკო რეზერვებს. უკანასკნელი გულისხმობს ნებისმიერი სახის დეპოზიტის 100%-იან დარეზერვებას, რაც მრავალი ლიბერთარიანელის აზრით დამღუპველია საბანკო სექტორისთვის, რადგან იგი ამით სრულიად არამომგებიან სისტემად გადაიქცევა.

მიუხედავად იმისა, რომ უმრავლეს შემთხვევაში მისი შეხედულებები ემთხვეოდა მიზესის აზრებს, იგი აღნიშნავდა, რომ რიგ საკითხებში მიზესი ცდებოდა. როთბარდი იყო მეტად ობიექტივისტი, ვიდრე მისი დამრიგებელი. მისი მიდგომა, რომელიც დაფუძნებულია არისტოტელეს ფილოსოფიაზე, გამოხატულია მის 1982 წლის ნაშრომში - „Ethics of Liberty”.

როთბარდი არის მთავარი ფუძემდებელი მიმდინარეობისა, რომელსაც საზოგადოება მისივე მოგონილი სახელით, „ანარქო-კაპიტალიზმით“, იცნობს. კერძო საკუთრება მისი პოლიტიკური ეთიკის ამომავალი წერტილია. თავისუფალი ბაზრის ანარქიზმი დგას ავსტრიული სკოლის პრინციპებზე. იგი ყველაზე დიდ და საშიშ მონოპოლიად სწორედ მთავრობას განიხილავს და თვლის, რომ ნებისმიერი ასეთი მონოპოლია თავისუფლად შეიძლება მუშაობდეს კერძო საკუთრებაში და ბევრად ეფექტურადაც. სწორედ აქ უპირისპირდება იგი კლასიკური ლიბერალიზმის იდეას - „მინიმალურ მთავრობას“.

კლასიკურ ლიბერალიზმთან ასევე მოდის კონფლიქტში, როდესაც იგი ამართლებს გამონათქვამს: „war is the health of the state“, მაგრამ ამასთანვე იგი სასტიკად წინააღმდეგია აგრესიული საგარეო პოლიტიკის. მის იდეებს იზიარებს მრავალი იზოლაციონისტი, როდესაც იგი ირწმუნება, რომ აუცილებელია ქვეყანამ აწარმოოს ჩაურეველი საგარეო პოლიტიკა და, რომ მილიტარიზმი ქვეყნისთვის ძალიან ცუდი არჩევანია.

იმისათვის, რომ გაეფართოვებინა ლიბერთარიანული იდეა საზოგადოებაში, 1977 წელს მან დაარსა „ლიბერთარიანული სწავლის ჟურნალი“. 10 წლის შემდეგ ამას მოყვა კიდევ ერთი ჟურნალის დაარსება - „ავსტრიული სკოლის განხილვა“, რომელიც საზოგადოებას სთავაზობდა კლასიკური ლიბერალიზმის იდეების გაცნობასა და აღწერას.

1995 წელს გამოვიდა როთბარდის ორტომეული სახელად „ეკონომიკის იდეა ადამ სმითადმე“ და „კლასიკური ეკონომიკა“. მოცემულ წიგნებში იგი წარმოგვიდგენს ძალიან ფართო ანალიზს ეკონოკური თეორიის ისტორიის შესახებ. მისი მტკიცებით, ადამ სმითი არ არის ეკონომიკის, როგორც მეცნიერების დამაარსებელი. იგი აღნიშნავს, რომ მისი „labor theory of value” იქნა სახეცვლილი და განვრცობილი დევიდ რიკარდოსა და მის მიმდევრების მიერ, რამაც ეკონომიკა, როგორც მეცნიერება, მცდარ გზაზე წაიყვანა. მისი თქმით, ეკონომიკის მამები ადამ სმითზე ბევრად ადრე, იყვნენ ესპანელი სწავლულები - კანტილიონი, ტურგოტი და სეი.

როთბარდს გამოცემული აქვს ოცამდე წიგნი და უამრავი სტატია. იგი გვევლინება ნებისმიერი მთავრობის კრიტიკოსად მისი იდეოლოგიიდან გამომდინარე. მისი კიდევ ერთი ძალზედ ცნობილი ნაშრომია „ადამიანი, ეკონომიკა და მთავრობა“. წიგნში მოცემულია ფართო კრიტიკა გეგმიური ეკონომიკისა და მხარდაჭერილია მაქსიმალური პიროვნული თავისუფლება.

იგი სასტიკად წინააღმდეგია ნებისმიერი სახის კავშირისა ბიზნესსა და მთავრობას შორის. განსაკუთრებით, როდესაც საქმე ეხება დიდ ბიზნესსა და დიდ მთავრობას. მისი აზრით, ნებისმიერი მონოპოლია იქმნება ისევ და ისევ მთავრობის ჩარევის გამო ეკონომიკაში. მას ეკუთვნის გამონათქვამი: „კაპიტალიზმი არის მთელი გამოხატულება ანარქიზმისა და ანარქიზმი არის მთელი გამოხატულება კაპიტალიზმისა“.

1960-იან და 1980-იან წლებში იგი ასწავლიდა ბრუკლინის პოლიტექნიკურ ინსტიტუტში. 1986 წლიდან 1995 წლის 7 იანვრამდე (მისი გარდაცვალების თარიღი) ნევადას უნივერსიტეტში, ლას ვეგასში.

(c) ზვიად ხორგუაშვილი, 2011 წ.